Trong hệ thống 23 địa điểm di tích QGĐB liên quan đến khởi nghĩa Yên Thế thuộc địa bàn các huyện Việt Yên, Yên Dũng, Tân Yên và Yên Thế thì Đình Hả, xã Tân Trung có vai trò rất đặc biệt. Đây chính là nơi Lương Văn Nắm làm lễ tế cờ chính thức phát động nghĩa quân khởi nghĩa chống thực dân Pháp.

Đình Hả xưa thuộc về xã Thế Lộc, Tổng Yên Lễ, huyện Yên Thế nay thuộc thôn Đình Hả, xã Tân Trung, huyện Tân Yên. Sau đình là Chùa Hả. Bố cục theo lối “Tiền thần hậu phật”. Di tích này nằm trên sườn một quả đồi thấp, bao quanh là khu đồi là rừng lim xanh tốt. Theo truyền thuyết thì đình, chùa Hả được xây dựng vào thời Lê - Nguyễn thế kỷ XVII. Đây là Chứng nhân lịch sử trọng yếu trong Khởi nghĩa Yên Thế. Thông lệ, thường sau Lễ hội 15 và 16 tháng Giêng hàng năm, không gian quanh Đình Hả lại trở nên tĩnh lặng. Ngôi đình làng thâm nghiêm chìm vào sắc xanh của rừng lim trăm năm tuổi, nhưng những năm gần đây Khu di tích này sôi động với những hoạt động về nguồn. Nhiều trường học ở Tân Yên lấy nơi đây là điểm kết nạp đoàn viên, đội viên. Năm 2021 Tân Yên đầu tư xây dựng Đền thờ Lương Văn Nắm và nghĩa binh Yên Thế thì những hoạt động trên được gia tăng đáng kể.   

Theo truyền thuyết thì Đình, chùa Hả được xây dựng vào thời Lê - Nguyễn thế kỷ XVII. Đình Hả, có tên chữ là đình Thọ Linh thờ Thành hoàng là thánh Cao Sơn - Quý Minh. Kiến trúc của đình khi xưa gồm một toà tiền đình 3 gian 2 trái. Trong khoảng sân đình rộng rãi có tả vu và hữu vu, mỗi dãy 5 gian đối diện với nhau, tiếp đến toà đại đình 5 gian 2 dĩ và một hậu cung 3 gian. Phần kiến trúc các vì kèo theo lối cốn, kẻ, bẩy, con chồng. Phần trang trí chạm khắc tinh tế, theo các đề tài hoa lá, tiên múa. Nhưng ngôi đình đẹp đẽ này không còn, nguyên do là đã bị Thực dân Pháp phá hoại những năm 1885. Ngược dòng lịch sử....Trước sự bạc nhược của triều đình nhà Nguyễn, ngày 12/3/1884 Thực dân Pháp chiếm thành Bắc Ninh. Ngày 15.3.1884 chúng đánh chiếm Phủ Lạng Thương (thành phố Bắc Giang ngày nay), sau đó tiến đánh thành Tỉnh Đạo nay thuộc xã Quang Tiến, huyện Tân Yên. Thành Tỉnh Đạo do quân triều đình nhà Nguyễn trấn giữ đã thất thủ. Cũng trong khoảng thời gian này Lương Văn Nắm – người con của làng Thế Lộc đã tập hợp trai tráng trong làng xây dựng làng chiến đấu. Ban đầu là chống Thanh Phỉ rồi sau là đánh giặc Pháp. Ông đã xây dựng căn cứ ở Đức Lân, Phú Bình. Ngày 16/3/1884 quân Pháp dưới sự chỉ huy của tướng Briedelinde tiến đánh Thái Nguyên. Khi quân giặc đến Đức Lân, xã Tân Đức, Phú Bình, Thái Nguyên, thì bị Lương Văn Nắm và các nghĩa binh của ông chặn đánh quyết liệt khiến chúng phải bỏ chạy. Ở Vân Cầu nay là xã Song Vân, Thống Luận, Thống Ngò cũng dấy binh phối hợp. Sau trận đánh này, Lương Văn Nắm và các nghĩa binh lui về Đình Hả ăn mừng chiến thắng và chính thức làm lễ tế cờ phát động phong trào khởi nghĩa Yên Thế. Nhiều nhóm nghĩa binh khác trong những vùng lân cận cũng về tụ nghĩa. Chính tại ngôi đình làng cổ kính của mình Lương Văn Nắm đã phát đi lời hịch tố cáo tội ác của giặc Tây dương, kể nỗi thống khổ mà nhân dân Yên Thế đang phải chịu đựng. Rằng: Chúng ta là những người áo vải, chân đất vốn sống lâu đời ở Yên Thế. Lòng mong muốn an cư lạc nghiệp, thiên hạ thái bình. Nay bọn Tây dương từ đâu kéo đến giày xéo mồ mả tổ tiên ông bà cha mẹ ta. Chúng đốt phá thành Tỉnh Đạo. Bắn giết dân lành. Bao gia đình lâm vào cảnh cha mất con, vợ mất chồng thật là tang thương đau xót. Những mái nhà tranh hiền lành bao đời nay bị quân giặc đốt thành tro bụi. Cây muốn lặng mà gió chả đừng. Trước cảnh nhà cửa tan nát, Đề Nắm tôi đã gương cao ngọn cờ nghĩa, tụ tập mọi người đồng tâm diệt giặc…Xin nguyện cùng trời đất sát cánh bên nhau giữ gìn mảnh đất quê hương. Ai phản bội xin trời chu đất diệt. Lời hiệu triệu hào hùng của Thủ Lĩnh Lương Văn Nắm dường như nay vẫn còn vang vọng giữa đất trời. Thống Luận, Thống Ngò, Đề Sặt, Đề Lâm, Đề Truật...cùng toàn thể các tướng lĩnh đã truất kiếm, thề nêu cao chí khí tổ tiên, quyết hy sinh chiến đấu chống giặc giữ quê hương. Lương Văn Nắm đã được các ông Đề, ông Đốc, ông Thống, ông Cai thuở đó cùng nghĩa binh tôn làm Thủ lĩnh. Và lời thề thiêng liêng đó sau này đã được hàng ngàn nghĩa binh và nhân dân vùng Yên Thế hưởng ứng nhiệt thành. Cuộc Khởi nghĩa Yên Thế, đã phát triển trở thành Phong trào Khởi nghĩa Yên Thế và kéo dài gần 30 năm (1884 – 1913). Từ sự kiện Đề Nắm tế cờ, phát động Khởi nghĩa Yên Thế, Đình, chùa Hả trở thành một di tích lịch sử mở đầu cho phong trào khởi nghĩa nông dân Yên Thế, đóng một dấu son đỏ thắm trong lịch sử chống ngoại xâm của dân tộc Việt Nam thế kỷ XIX – XX.

Lương Văn Nắm đã lãnh đạo nhân dân Yên Thế bước vào cuộc chiến  trường kỳ, gian khổ gây cho giặc Pháp và tay sai nhiểu tổn thất. Cay cú vì bị thất bại liên tiếp, vào tháng 10 năm 1885 giặc Pháp đã xua quân tràn vào Yên Thế, tàn phá xóm làng. Phá dỡ đình, chùa Hả đem về xây dựng đồn bốt ở Luộc Hạ. Tám năm kể từ khi phát động khởi nghĩa đến lúc hy sinh (1884- 1892) Lương văn Nắm đã chỉ huy quân dân Yên Thế đánh bại gần 1 vạn quân Pháp do các tướng GoĐanh, VoaRong, Priedelinle chỉ huy khiến chúng phải khiếp vía kinh hồn, phải cúi đầu thừa nhận rằng: “Đây là bãi chiến trường và là nơi xảy ra những sự kiện quan trọng nhất trong xứ thuộc địa của chúng ở Viễn Đông". Đồng thời trước những tổn thất to lớn của mình, thực dân Pháp cũng phải công nhận rằng "Quân của Đề Nắm không mạnh như những toán quân của Lưu Kỳ, nhưng lại là những người An Nam gan góc chống cự quân Pháp rất ngoan cường”. Sau khi Đề Nắm bị sát hại, Hoàng Hoa Thám lên thay, tiếp tục giương cao ngọn cờ khởi nghĩa đánh đuổi thực dân Pháp. Cảm phục tấm gương cống hiến và hy sinh của Thủ lĩnh Lương Văn Nắm, tranh thủ thời gian tạm hòa hoãn lần thứ 2 với thực dân Pháp (vào khoảng năm 1897-1909), trên nền cũ Hoàng Hoa Thám đã cho xây dựng lại đình Hả nhìn về hướng tây nam. Bố cục theo lối kiến trúc hình chữ đinh, gồm toà đại đình 3 gian 2 chái, 2 cửa ngoã bên nách có cột đồng trụ. Trên Bờ nóc đình ở giữa đắp hình chữ nhật trong đề 3 chữ Hán: "Thọ linh đình". Hệ thống chịu lực trong đình được tạo bởi 4 vì, mỗi vì 4 hàng chân cột gỗ lim chắc khoẻ. Tiếp đến là toà hậu cung 3 gian trong đặt bài vị thờ Thánh Cao Sơn-Quý Minh. Cảm phục trước khí phách người anh hùng Đề Nắm, ngày khánh thành đình, Đề Thám, cùng dân làng đã rước bài vị Đề Nắm vào khám thờ trong đình và tôn ông như một vị thành hoàng làng. Sau này nhân dân còn tạc tượng ông đặt thờ tại vị trí trang trọng trong đình. Với những giá trị lớn lao của Đình chùa Hả, ngày 10/3/1994 di tích đình chùa Hả được Bộ VH – TT công nhận di tích LSVH. Ngày 10/5/2012 Di tích đình chùa Hả là một trong 23 điểm nằm trong hệ thống: Những điểm di tích Khởi nghĩa Yên Thế của tỉnh Bắc Giang vinh dự được Nhà nước ra Quyết định xếp hạng Di tích Quốc gia đặc biệt. và trong 23 điểm di tích này, Đình chùa Hả chính là điểm trọng yếu.

Theo thời gian, nhiều hạng mục của đình Hả đã bị xuống cấp. Nhằm đáp ứng nhu cầu sinh hoạt văn hóa, tôn giáo, tín ngưỡng của nhân dân địa phương, năm 2023 Tân Yên triển khai Dự án tu bổ, tôn tạo đình Hả với các nội dung tu bổ đại đình, hậu cung và tôn tạo hạ tầng kỹ thuật với tổng mức đầu tư gần 8 tỷ đồng từ nguồn ngân sách nhà nước và nguồn huy động hợp pháp khác. Công trình đã hoàn thành đúng dịp kỷ niệm 140 năm Khởi nghĩa Yên Thế (1884- 2024). Gian giữa đại đình câu đối  Nhân sinh tự cổ thùy vô tử; Lưu thủ đan tâm chiếu hãn thanh (Xưa nay hỏi có ai không chết? Hãy để lòng son chiếu sử xanh) sáng rực rõ. Trên 100 năm trước, người dân làng Hả mượn câu đối của tiền nhân để nói về người anh hùng áo vải của mình và nay nó như càng sáng hơn. Đình Hả sẽ mãi lưu danh cùng tên tuổi người anh hùng áo vải Lương Văn Nắm- vị thủ lĩnh đầu tiên của Khởi nghĩa Yên Thế.

                                                                                Châu Giang