Khởi nghĩa Nông dân Yên Thế (huyện Yên Thế xưa nay là Tân Yên và Yên Thế) nổ ra năm 1884 kéo dài đến năm 1913. Thủ lĩnh đầu tiên của cuộc khởi nghĩa là Lương Văn Nắm quê ở làng Gia, xã Thế Lộc, huyện Yên Thế (nay là làng Gia Tiến, xã Tân Trung huyện Tân Yên), tiếp đó là Hoàng Hoa Thám.
Khởi nghĩa nông dân Yên Thế là cuộc khởi nghĩa nông dân lớn nhất, dài nhất diễn ra vào cuối thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX. Di tích liên quan đến cuộc Khởi nghĩa được phân bố trên một địa bàn rộng lớn ở 4 huyện: Yên Thế, Yên Dũng, Việt Yên và huyện Tân Yên. Đó là những công trình kiến trúc cổ có liên quan đến hoạt động của nghĩa quân (đình, chùa, đền, miếu có niên đại khởi dựng vào thời Hậu Lê và thời Nguyễn thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX) cùng các địa điểm, đồn lũy liên hoàn của nghĩa quân, tiêu biểu. Tại những khu di tích này, ngoài những hiện vật liên quan tới sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng vốn có của di tích, còn có nhiều hiện vật liên quan tới cuộc khởi nghĩa (405 hiện vật liên quan trực tiếp tới cuộc khởi nghĩa và hàng trăm hiện vật khác tại các di tích). Nhiều hiện vật trong số này hiện được bảo quản, trưng bày tại nhà truyền thống về cuộc khởi nghĩa tại Khu Phồn Xương, để góp phần vào công tác giáo dục truyền thống. Với những giá trị đặc biệt của di tích, Thủ tướng Chính phủ đã quyết định xếp hạng di tích lịch sử (Quyết định số 548/QĐ-TTg ngày 10 tháng 5 năm 2012). Hệ thống Di tích Quốc gia đặc biệt những địa điểm khởi nghĩa Yên Thế với 23 di tích và điểm di tích, gồm 8 ngôi đình, 7 chùa, 6 đền, 3 đồn, 1 điếm, 1 nghè, 1 động và 5 địa điểm. Trong số này, tại huyện Tân Yên có 12 di tích và điểm di tích.
Đồi Phủ - Dấu tích một thời máu lửa.
Nằm ở trung tâm thị trấn Nhã Nam, Đồi Phủ cao chừng 20 m và có diện tích khá rộng là nơi đứng chân của 5 làng: Ngò, Chuông, Lã, Vàng, Cầu. Vốn ban đầu gọi là Đồi Đình vì trên đỉnh đồi có Đình Nam Sơn. Sau khi Thực dân Pháp lập Đồn Binh rồi đóng lị sở tại đây thì đình làng phải di chuyển về làng khoảng những năm cuối thế kỷ 19. Đồi Đình đổi thành Đồi Phủ…
Để chống lại Khởi nghĩa Nông dân Yên Thế, thực dân Pháp đã xác lập đồn binh tại Nhã Nam khoảng những năm 1885. Khi đó vùng đất Yên Thế không ngừng biến động, thực dân Pháp và tay sai vô cùng lúng túng trước Khởi nghĩa Nông dân Yên Yến. Lúng túng ngay cả trong việc quản lý Yên Thế vì nó liên tục thay đổi. Năm 1891 Toàn quyền Đông Dương ra Nghị định lập tại 4 đạo quan binh. Huyện Yên Thế khi đó thuộc Tiểu Quân khu Thái Nguyên của Đạo Quan binh số 1. Năm 1895 Toàn Quyền Đông dương quyết định thành lập tỉnh Bắc Giang, huyện Yên Thế thuộc tỉnh Bắc Giang. Cũng trong năm đó lại ra Nghị định thành lập Tiểu quân khu Yên Thế thuộc Đạo quan binh số 1. Do giới Quân sự cai trị. Năm 1899 Toàn quyền Đông Dương ra Nghị định bãi bỏ Tiểu quân khu Yên Thế giao quyền cai trị cho dân sự. Dù là Quân sự hay dân sự cai trị vùng đất Yên Thế thì khi đó Yên Thế vẫn là đơn vị hành chính cấp huyện: HUYÊN YÊN THẾ. Lị sở đóng tại Nhã Nam.
Xưa Đồi Đình có 5 làng: Ngò, Chuông, Lã, Vàng, Cầu đóng ở 4 hướng. Theo quan niệm của dân gian. Đồi Phủ có hình thế “Sư tử vờn cầu”. Trong đó Sư tử là Đồi Phủ, quả cầu là ngọn đồi đối diện, sau Pháp đặt nghĩa địa tại đó. Các làng cổ đóng ở bốn hướng chính của đồi như bốn chân sư tử. Đồ rằng đây là thế đất đẹp và ảnh hưởng không nhỏ đến các vùng đất xung quanh do đó Thầy Tầu đã từng về đây cho đào hàng loạt giếng nước quanh đồi để trấn yểm. Hệ thống giếng này nay vẫn còn. Nhưng ý đồ thâm sâu đó dường như đã thất bại. Trong thời loạn giặc Cờ đen, ba làng là Lã, Vàng, Cầu phiêu dạt hết, chỉ còn làng Chuông ở lại. Từ khi có đồn binh và Phủ lị ở đây, cư dân các nơi kéo về làm ăn, hình thành phố Nhã Nam bên Đồi Phủ, chợ Nhã Nam cũng ra đời, phát triển làm cho khu vực này khi đó thành trung tâm lớn của Yên Thế. Trong Khởi Nghĩa Nông dân Yên Thế, thực dân Pháp chon Đồi Phủ là nơi đặt đại bản doanh. Nơi đây còn là địa điểm tập kết của các cuộc hành binh vào làng Sặt (1889), làng Cao Thượng (1890), Hố Chuối (1890-1909)... Đồi Phủ cũng là nơi chứng kiến kết quả của hai cuộc hoà hoãn giữa Pháp và Đề Thám (lần 1 thời gian 1894-1897 và lần 2 thời gian 1897-1909) với các sự kiện tiêu biểu: Đề Thám bắt Sécnay, Đề Thám 2 lần ra Nhã Nam với tinh thần của một nhà yêu nước chống kẻ thù xâm lược. Nhã Nam cũng từng chứng kiến nhiều tướng, tá Pháp đã đặt chân đến và điên đầu vì không có được một kế hoạch đánh dẹp nghĩa quân Yên Thế, mà ngược lại chúng phải ra đi lần lượt rồi chuốc lấy hết thất bại này đến thất bại khác. Cũng chính tại đồi Phủ đã ghi lại sự kiện cuối cùng về sự hy sinh của Hoàng Hoa Thám.
Hiện nay, xung quanh đồi Phủ có làng Chuông, làng Đoàn Kết và phố Tân Hòa bao bọc. Tại đây đậm đặc các di tích LSVH và LSCM. Phía Đông Đồi Phủ có ngôi chùa Nam Thiên hay còn gọi là chùa Phố. Đình Nam Sơn, Điện Nam Thiên. Đình Chuông. Phía Bắc Đồi Phủ có Đền thờ Cả Trọng - con trai Hoàng Hoa Thám. Phía đối diện Đồi có nghĩa địa Pháp (nơi mà thực Dân Pháp dùng để chôn những tên sỹ quan, binh lính Pháp, Việt bị chết trong các trận đánh với nghĩa quân Yên Thế. Phía Nam đồi có Đền Gốc Khế. Xế xuống chân đồi Phủ là Ao ông Chấn Ký đều đã xếp hạng Di tích QG đặc biệt. Có thể nói, Đồi Phủ với một hệ thống dày đặc di tích lịch sử quan trọng, tạo nên một điểm du lịch đặc biệt của huyện Tân Yên. Là địa điểm ghi dấu những sự kiện quan trọng trong Khởi nghĩa Nông dân Yên Thế. Dấu sơn đỏ trong cuộc đánh đổ chính quyền thực dân phong kiến, thành lập chính quyền cách mạng Yên Thế năm 1945. Những sự kiện lịch sử và quan trọng này đều đã được lập bia lưu dấu. Tất cả những dấu tích quanh ngọn đồi lịch sử này cho thấy: Đồi Phủ, Nhã Nam là vùng trọng địa không chỉ với huyện Tân Yên.
CG
