Nổi lên giữa những tán vải xanh ngắt, cây vải tổ tại thôn Thái Hòa xã Phúc Hòa vượt hẳn lên. Tuy đã trên 100 tuổi nhưng hàng năm nó vẫn cho thu quả. Hơn thế quả của cây vải này từng giật giải về mẫu mã đẹp vỏ mỏng, hàm lượng đường cao tại cuộc thi bình xét vải thiều của Bắc Giang. Vải sớm Phúc Hoà huyện Tân Yên vốn có tiếng và hàng ngàn gốc vải sớm tại Phúc Hòa được nhân giống từ đây.

Theo những người cao tuổi ở thôn Thái Hòa, hồi còn nhỏ đã thấy cây vải này sừng sững đứng đó và ước tính cũng đã trên 100 năm tuổi. Chủ nhân cây vải là gia đình anh Dương Văn Quyên 46 tuổi và nay đã truyền lại cho người con trai. Cây cao trên 16m, gốc hơn 1 người ôm với 3 thân lớn, tán tròn đường kính tán che phủ trên 15m và nó chiếm gần 1 sào đất. Tìm hiểu được biết, cách đây trên 100 năm có 1 thôn nữ vùng Thanh Hà Hải Dương lấy chồng về thôn Thái Hoà xã Phúc Hòa huyện Tân Yên. Trong hành trang về nhà chồng có 9 cành vải thiều và được trồng quanh nhà. Điều bất ngờ đó là cây vải gốc xứ đồng bằng trồng trên vùng đất đồi sỏi đỏ Thái Hoà lại tỏ ra rất phù hợp nên cây sinh trưởng phát triển tốt và rất sai quả. Tuy nhiên quả vải thiều thời gian đó chỉ để ăn chơi, ít được ai để ý nên cứ bị chặt hạ dần và duy nhất còn lại 1 cây tồn tại đến bây giờ.
Vào những năm 1990 – 1991 là giai đoạn phong trào cải tạo vườn tạp trồng cây ăn quả phát triển mạnh. Ngoài việc du nhập giống vải từ Hải Dương, Lục Ngạn thì cây vải cổ ở Thái Hoà được nhân giống và phát tán đi hầu hết các thôn làng của Phúc Hoà và nhiều xã bạn. Theo ông Quyên thời gian đó trung bình mỗi năm gia đình chiết bán trên 100 cành từ cây vải cổ thụ và đến giờ cũng không nhớ rõ số lượng là bao nhiêu nhưng một phần lớn vải sớm Phúc Hoà có nguồn gốc từ đây. Huyện Tân Yên có gần 2000 ha vải, trong đó trên 700 ha vải sớm tập trung, nhiều nhất trong tỉnh Bắc Giang thì tại Phúc Hoà vải sớm đã chiếm trên 300 ha. Vải sớm Phúc Hoà quả to, mẫu mã đẹp, ngon có tiếng và giá bán luôn cao gấp 3- 4 lần so với vải muộn. Sản lượng vải sớm Phúc Hòa hàng năm trên 1000 tấn. Vải sớm thường được giá. Năm nay giá vải sớm đầu vụ tại Phúc Hòa từ 25 đến 28.000 đồng/kg. Với cây vải tổ tuy đã cao tuổi nhưng sản lượng hàng năm dao động từ 5 đến 7 tạ quả. Vụ vải năm 2010 gần 9 tạ, vụ vải năm nay tuy thấp hơn nhưng cũng trên 6 tạ quả. Còn nhớ năm 2003 tỉnh Bắc Giang tổ chức bình tuyển sản phẩm những cây vải ngon, giống vải tốt để bảo lưu và nhân giống. Tiêu chí là quả to vỏ mỏng, hạt nhỏ, mẫu mã đẹp, hàm lượng đường cao, năng xuất ổn định. Gia đình ông Quyên đem sản phẩm từ cây vải tổ dự thi và được công nhận đây là giống vải sớm có chất lượng cao nhất huyện Tân Yên.
Vải sớm Phúc Hoà huyện Tân Yên có tiếng và có giá được nhiều nơi biết tới. Cây vải tổ tại Thái Hòa là một minh chứng thuyết phục không dễ gì có được trên con đường xây dựng thương hiệu cho vùng vải sớm Phúc Hòa .
                                                                                                                                        Châu Giang