Khởi nghĩa Nông dân Yên Thế (huyện Yên Thế xưa nay là Tân Yên và Yên Thế) nổ ra năm 1884 kéo dài đến năm 1913. Thủ lĩnh đầu tiên của cuộc khởi nghĩa là Lương Văn Nắm quê ở làng Gia, xã Thế Lộc, huyện Yên Thế (nay là làng Gia Tiến, xã Tân Trung huyện Tân Yên), tiếp đó là Hoàng Hoa Thám.
Khởi nghĩa nông dân Yên Thế là cuộc khởi nghĩa nông dân lớn nhất, dài nhất diễn ra vào cuối thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX. Di tích liên quan đến cuộc Khởi nghĩa được phân bố trên một địa bàn rộng lớn ở 4 huyện: Yên Thế, Yên Dũng, Việt Yên và huyện Tân Yên. Đó là những công trình kiến trúc cổ có liên quan đến hoạt động của nghĩa quân (đình, chùa, đền, miếu có niên đại khởi dựng vào thời Hậu Lê và thời Nguyễn thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX) cùng các địa điểm, đồn lũy liên hoàn của nghĩa quân, tiêu biểu. Tại những khu di tích này, ngoài những hiện vật liên quan tới sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng vốn có của di tích, còn có nhiều hiện vật liên quan tới cuộc khởi nghĩa (405 hiện vật liên quan trực tiếp tới cuộc khởi nghĩa và hàng trăm hiện vật khác tại các di tích). Nhiều hiện vật trong số này hiện được bảo quản, trưng bày tại nhà truyền thống về cuộc khởi nghĩa tại Khu Phồn Xương, để góp phần vào công tác giáo dục truyền thống. Với những giá trị đặc biệt của di tích, Thủ tướng Chính phủ đã quyết định xếp hạng di tích lịch sử (Quyết định số 548/QĐ-TTg ngày 10 tháng 5 năm 2012). Hệ thống Di tích Quốc gia đặc biệt những địa điểm khởi nghĩa Yên Thế với 23 di tích và điểm di tích, gồm 8 ngôi đình, 7 chùa, 6 đền, 3 đồn, 1 điếm, 1 nghè, 1 động và 5 địa điểm. Trong số này, tại huyện Tân Yên có 12 di tích và điểm di tích.
Đình Hả - Dấu son đỏ, nơi mở đầu Khởi nghĩa Nông dân Yên Thế
Cách thành phố Bắc Giang chừng 20km về phía Bắc, cách thị trấn Cao Thượng, huyện Tân Yên chừng 7 km, đình Hả được xây dựng trên sườn một quả đồi thấp (có tên đồi Đình), xưa nằm giữa ngã ba thôn Khủa, thôn Quyên và thôn Lễ của làng Hả, nay nằm tại thôn Đình Hả, xã Tân Trung, cả khu đồi xưa là rừng lim, nay lim vẫn còn xanh tốt. Theo các nguồn sử liệu, đình Hả còn có tên chữ là “Thọ linh đình”.
Theo truyền thuyết thì đình, chùa Hả được xây dựng vào thời Lê - Nguyễn thế kỷ XVII. Kiến trúc của đình xưa gồm một toà tiền đình 3 gian 2 trái, nằm sát đường lớn, tiếp đến sân đình rộng, có tả vu và hữu vu, mỗi dãy 5 gian đối diện với nhau, tiếp đến toà đại đình 5 gian 2 dĩ và một hậu cung 3 gian. Đình Hả Đặt bài vị và ngai thờ thánh Cao Sơn - Quý Minh. Phần kiến trúc các vì kèo theo lối cốn, kẻ, bẩy, con chồng. Phần trang trí chạm khắc tinh tế, theo các đề tài hoa lá, tiên múa. Tuy nhiên, ngôi cũ đã bị tổn hại vào tháng 10 năm 1885 khi Pháp đánh lên Yên Thế. Để trả thù nhân dân làng Hả và nghĩa quân Yên Thế anh hùng, giặc Pháp đã xua quân tàn phá xóm làng trong đó có đình, chùa Hả đem về xây dựng đồn bốt. Ngôi đình hiện hữu được chính Hoàng Hoa Thám và nghĩa quân khởi dựng lại vào dịp tạm hòa hoãn với giặc Pháp...
Ngược dòng lịch sử....Trước sự bạc nhược của triều đình nhà Nguyễn, ngày 12/3/1884 chúng chiếm thành Bắc Ninh. Ngày 15.3 chúng đánh chiếm Phủ Lạng Thương (thành phố Bắc Giang ngày nay), sau đó tiến đánh thành Tỉnh Đạo nay thuộc xã Quang Tiến, huyện Tân Yên. Thành Tỉnh Đạo thất thủ, ngày 16/3/1884 quân Pháp dưới sự chỉ huy của tướng Briedelinde tiến đánh Thái Nguyên. Khi quân giặc đến Đức Lân, xã Tân Đức, Phú Bình, Thái Nguyên, thì bị Lương Văn Nắm và các nghĩa binh của ông chặn đánh quyết liệt khiến chúng phải bỏ chạy. Sau trận đánh này, Lương Văn Nắm và các nghĩa binh cũng lui về Đình Hả, xã Tân Trung ăn mừng chiến thắng và chính thức làm lễ tế cờ phát động phong trào khởi nghĩa Yên Thế. Từ đây về sau, ngày 16/3 được lịch sử ghi nhận là ngày mở đầu phong trào Khởi nghĩa nông dân Yên Thế. Lương Văn Nắm, vị thủ lĩnh suất sắc và cũng là vị thủ lĩnh đầu tiên của Khởi nghĩa Yên Thế, quê hương ở làng Gia, xã Tân Trung. Tại đình làng Hả, dư âm của Lễ Tế cờ âm hưởng dường như vẫn còn đây đó...Trong không khí linh thiêng, rợp trời cờ nghĩa, trong hương lửa ngạt ngào, giữa tiếng súng thần công ầm vang rừng núi, Đề Nắm, Thống Luận, Đề Truật, Cai Ba Biều và toàn thể các tướng lĩnh nghĩa quân đã truất kiếm, thề nêu cao chí khí tổ tiên, quyết hy sinh chiến đấu chống giặc giữ quê hương. Lời thề thiêng liêng đó được hàng ngàn nghĩa binh và nhân dân dự lễ hưởng ứng nhiệt thành. Sự kiện này làm cho đình, chùa Hả trở thành một di tích lịch sử mở đầu cho phong trào khởi nghĩa nông dân Yên Thế, đóng một dấu son đỏ thắm trong lịch sử chống ngoại xâm của dân tộc Việt Nam thế kỷ XIX - XX.
Dưới ngọn cờ nghĩa của Đề Nắm, nông dân Yên Thế đã sát cánh kề vai, chính thức bước vào cuộc chiến đấu trường kỳ, đầy hy sinh gian khổ nhưng vô cùng oanh liệt. Với Đề Nắm, kể từ khi tế cờ khởi nghĩa cho đến lúc hy sinh, ông đã chỉ huy quân dân Yên Thế đánh bại gần 1 vạn quân Pháp do các tướng GoĐanh, VoaRong, Priedelinle chỉ huy khiến chúng phải khiếp vía kinh hồn, phải cúi đầu thừa nhận rằng: “Đây là bãi chiến trường và là nơi xảy ra những sự kiện quan trọng nhất trong xứ thuộc địa của chúng ở Viễn Đông". Đồng thời trước những tổn thất to lớn của mình, thực dân Pháp cũng phải công nhận rằng "Quân của Đề Nắm không mạnh như những toán quân của Lưu Kỳ, nhưng lại là những người An Nam gan góc chống cự quân Pháp rất ngoan cường”. Gần 10 năm kể từ trận Đức Lân thắng lợi, Đề Nắm bị sát hại. Đề Thám lên thay, tiếp tục lãnh đạo nghĩa quân đánh giặc Pháp. Đình Hả vẫn là nơi Đề Thám và nghĩa quân đi về. Tranh thủ thời gian tạm hòa hoãn lần thứ 2 với thực dân Pháp (1897-1909) Hoàng Hoa Thám đã cho xây dựng lại ngôi đình.
Trên nền cũ, trong khuôn viên rộng ngôi đình nhìn về hướng tây nam. Bố cục theo lối kiến trúc hình chữ đinh, gồm toà tiền tế 3 gian 2 chái, với 4 mái đao cong và 2 cửa ngoã bên nách có cột đồng trụ. Bờ nóc đình được đắp thẳng ở giữa có đắp hình chữ nhật trong đề 3 chữ Hán cho biết tên chữ của đình là "Thọ linh đình". Hệ thống chịu lực trong đình được tạo bởi 4 vì, mỗi vì 4 hàng chân cột gỗ lim chắc khoẻ. Kết cấu vì kèo theo kiểu thượng chồng giường giá chiêng, hạ cốn, kẻ, bẩy, con chồng. Tất cả đều được chạm khắc trang trí tinh tế với các đề tài long, ly, quy, phượngvà tùng, cúc, trúc, mai. Tiếp đến là toà hậu cung 3 gian và dãy nhà tả vu 5 gian.Trong toà hậu cung có đặt bài vị thờ Thánh Cao Sơn-Quý Minh. Cảm phục trước khí phách người anh hùng Đề Nắm, ngày khánh thành đình, Đề Thám, cùng dân làng đã rước bài vị Đề Nắm vào trong khám thờ trong đình và tôn ông như một vị thành hoàng làng. Sau này nhân dân còn tạc tượng ông đặt thờ tại vị trí trang trọng trong đình. Đặc biệt tại đây vẫn còn lưu đôi câu đối cổ:
Nhân sinh tự cổ thùy vô tử
Lưu thủ đan tâm chiếu hãn thanh
Nghĩa là:
Xưa nay hỏi có ai không chết?
Hãy để lòng son chiếu sử xanh
Tấm lòng trung của người Anh hùng Lương Văn Nắm (tức Đề Nắm) đã được người đời ghi nhận. Ngày nay, xung quanh di tích đìnhchùa Hả có nhiều cây cổ thụ xanh tốt tạo nên khung cảnh thiên nhiên đẹp đẽ nhưng vẫn giữ được nét thâm nghiêm. Hàng năm,vào ngày 15, 16 tháng Giêng, tại đình Hả, dân làng tổ chức lễ hội thật trang nghiêm, long trọng để tưởng nhớ công lao to lớn của vị tướng tài áo vải Lương Văn Nắm. Trong lễ hội có tổ chức tế lễ, rước sách cùng các trò chơi dân gian độc đáo và những hình thức sinh hoạt văn nghệ dân gian phong phú, thu hút dân ở khắp các vùng nô nức kéo đến dự hội đông vui chật cả khu đình chùa và rừng cây xung quanh. Hội làng Hả là một trong 4 lễ hội lớn nổi tiếng của huyện Tân Yên. Không chỉ có vậy, Lễ hội 16/3 hàng năm tại Phồn Xương, Yên Thế vẫn luôn dành cho Di tích đình Hả một vị trí trang trọng. Có năm, ở khu vực đình Hả, huyện Tân Yên cho mời đội kỳ lân sư tử của xã Phúc Hoà trống dong cờ mở tới múa thờ ở đình. Lại cho tập trung cả trăm con ngựa với các trai trẻ Tân Yên đóng làm nghĩa binh cụ Đề đến đình từ sớm 16/3 dự lễ khai mạc. Trong lễ khai mạc này, không khí thật hào hùng, hoành tráng, bài diễn văn ngắn gọn mà thôi thúc lòng người như tinh thần khởi nghĩa Yên Thế bất diệt. Tế xong, xe ngựa sẵn sàng chở đội kỳ lân tung cờ, đánh trống vừa ngồi trên xe ngựa vừa chạy, vừa múa. Cả trăm con ngựa được lệnh nối nhau tiến vào trung tâm lễ hội Phồn Xương. Từ đình Hả đến Phồn Xương, đường làng ven đồi, ven những luỹ tre. Các trai Cầu Vồng mặc quần áo nâu, đầu và bụng chít khăn đỏ, người cầm cung, cầm giáo, cầm kiếm, người cầm súng, cầm cờ thúc ngựa tiến bước. Vó câu nhịp nhàng, trống giục thùm thùm, bụi hồng mờ mịt. Khí thế ngày hội tưng bừng. Dân háo hức, rầm rập chạy theo, kẻ trước người sau, không khí tưng bừng náo nhiệt.
Ngày 10/3/1994 di tích đình chùa Hả được Bộ VH – TT công nhận di tích LSVH. Ngày 10/5/2012 Di tích đình chùa Hả là một trong 23 điểm nằm trong hệ thống: Những điểm di tích Khởi nghĩa Yên Thếcủa tỉnh Bắc Giang vinh dự được Nhà nước ra Quyết định xếp hạng Di tích Quốc gia đặc biệt. Mới đây huyện Tân Yên đã xây dựng Đền thờ Lương văn Nắm và nghĩa quân Yên Thế ngay cạnh đình chùa Hả.
Trên 100 năm trước, người dân làng Hả mượn câu đối của tiền nhân để nói về ngưởi anh hùng của mình:
Nhân sinh tự cổ thùy vô tử
Lưu thủ đan tâm chiếu hãn thanh
Hơn 100 năm sau, lịch sử thêm một lần ghi nhận. Thật đáng tự hào.
CG
