140 năm trước: Năm 1884 tại Đình Thế Lộc (đình Hả) Yên Thế nay là xã Tân Trung huyện Tân Yên đã diễn ra 1 sự kiện gây chấn động mà dư âm còn vang vọng đến bây giờ. Ngày 16.3.1884 Khởi nghĩa Nông dân Yên Thế bùng nổ để rồi sau đó kéo dài ngót 30 năm. Đây cũng là cuộc khởi nghĩa tiêu biểu nhất chống lại ách thực dân Phong kiến trong lịch sử cận đại Việt Nam. Người đã phất cờ phát lệnh và kêu gọi nhân dân đứng lên chống giặc Pháp là Lương Văn Nắm. Dân gian còn gọi: Đại Nắm, Thống Hả, Đề Nắm, Đề Hả.
Đình Hả xưa thuộc về xã Thế Lộc, Tổng Yên Lễ nay là thôn Đình Hả, xã Tân Trung. Sau đình là Chùa Hả. Bố cục theo lối tiền thần hậu phật. Di tích này nằm trên sườn một quả đồi thấp, bao quanh là khu đồi là rừng lim xanh tốt. Theo truyền thuyết thì đình, chùa Hả được xây dựng vào thời Lê - Nguyễn thế kỷ XVII. Theo dòng lịch sử: Sau khi tiến quân ra Bắc, ngày 12/3/1884 Thực dân Pháp chúng chiếm thành Bắc Ninh. Ngày 15/3/1884 chúng đánh chiếm Phủ Lạng Thương sau đó tiến đánh thành Tỉnh Đạo nay thuộc xã Quang Tiến. Thành Tỉnh Đạo thất thủ. Đêm đó người dân Yên Thế xót xa nhìn ngọn lửa trong thành cháy đỏ rực cả một góc trời mà trong lòng uất hận căm thù. Cùng lúc này, Lương Văn Nắm – người con của quê hương Thế Lộc từng dẫn dắt dân làng đánh Thanh phỉ bảo về xóm thôn đã cùng bộ tướng của mình bàn kế đánh giặc. Ngày 16/3/1884 quân Pháp tiến lên Thái Nguyên. Khi quân giặc đến Đức Lân, xã Tân Đức, Phú Bình, thì bị Lương Văn Nắm cùng các nghĩa binh của ông chặn đánh quyết liệt khiến chúng phải bỏ chạy. Tại Vân Cầu khi đó Thống Luận, Thống Ngò cũng có sự phối hợp. Sau trận đánh này, Lương Văn Nắm và các nghĩa binh cũng lui về Đình Hả xã Tân Trung ăn mừng chiến thắng và chính thức làm lễ tế cờ phát động phong trào khởi nghĩa Yên Thế. Những ông Đề ông Đốc, Thống, Cai…từ Bảo Lộc, Vân Cầu, Tuy Lộc Sơn, Nhã Nam hội tụ về dưới ngọn cờ nghĩa của Lương Văn Nắm. Từ đây về sau, ngày 16/3/1884 được lịch sử ghi nhận là ngày mở đầu phong trào khởi nghĩa Yên Thế. Trở lại với Đình Hả bây giờ. Dư âm của Lễ Tế cờ năm xưa dường như vẫn còn đây đó. Không khí trầm mặc, linh thiêng, lá cờ mang chữ Nghĩa tung bay trong gió. Hương lửa ngạt ngào, giữa tiếng súng thần công ầm vang rừng núi, Đề Nắm, Đề Sặt, Thống Luận, Thống Ngò, Đề Truật, Cai Ba Biều và toàn thể các tướng lĩnh nghĩa quân đã truất kiếm xin nguyện cùng trời đất sát cánh bên nhau giữ gìn mảnh đất quê hương. Ai phản bội xin trời chu đất diệt. Lời thề thiêng liêng đó được hàng ngàn nghĩa binh và nhân dân dự lễ hưởng ứng nhiệt thành. Tất thảy đã thể hiện tinh thần quyết tâm nêu cao chí khí tổ tiên, quyết hy sinh chiến đấu chống giặc giữ quê hương. Sự kiện này làm cho đình, chùa Hả trở thành Điểm di tích lịch sử mở đầu cho phong trào khởi nghĩa nông dân Yên Thế, đóng một dấu son đỏ thắm trong lịch sử chống ngoại xâm của dân tộc Việt Nam thế kỷ XIX - XX. Và cũng với sự kiện này, Đề Nắm đã trở thành thủ lĩnh đầu tiên của phong trào nông dân Yên Thế.
Với chủ trương xây dựng làng chiến đấu liên hoàn và hệ thống đồn lũy ở vùng Yên Thế thượng, Lương Văn Nắm xây dựng phòng tuyến dọc theo sông Sỏi. Ban đầu gồm có Tả dinh, Tiền dinh, Trung dinh và Hậu dinh, sau này phát triển thành hệ thống 7 đồn: Đồn số 1 là đồn chính do Đề Nắm trực tiếp chỉ huy gọi là đồn Đề Nắm; Đồn số 2 do Đề Lâm cai quản gọi là đồn Đề Lâm; Đồn số 3 do Đề Truật giữ; Đồn số 4 do Đề Trung giữ; Đồn số 5 do Đề Dương tức Đề Thám giữ; Đồn số 6 gọi là đồn Tổng Tài và đồn số 7 là đồn Bá Phức. Hệ thống đồn lũy này dựa lưng vào dãy núi Cai Kinh. Sau thất bại của Khởi nghĩa Cai Kinh, Bãi Sậy, Ba Đình thêm nhiều tướng lĩnh từ các nơi hội quân về đây và Yên Thế thời gian đó cực kỳ sôi động và duy nhất trên cả nước là miền đất không chịu sự khống chế của thực dân Pháp và bè lũ tay sai. Sau những trận đánh diễn ra tại Sậy, Cao Thượng, Luộc Hạ, Hố Chuối…gây cho giặc Pháo nhiều tổn thất. Vào những năm 1890, 1892 giặc Pháp dồn binh lực hòng đè bẹp Khởi nghĩa Yên Thế chúng 4 lần đánh vào Hữu Nhuế, rồi các trận đánh vào đồn Đề Dương, Đề Nắm, lực lượng nghĩa quân vì vậy cũng bị tiêu hao và phải phân tán, chính trong thời gian này Lương Văn Nắm bị sát hại.
Nhìn nhận lại, khi cuộc khởi nghĩa còn trong trứng nước đây là giai đoạn cực kỳ khó khăn vì Thực dân Pháp tìm mọi cách để tiêu diệt. Bằng tài quân sự thao lược nổi bật, Lương Văn Nắm đã lãnh đạo cuộc khởi nghĩa trong 8 năm đầu và lập nhiều chiến công, tạo được uy tín và sự ảnh hưởng rộng lớn. Sử sách ghi nhận Đề Nắm, kể từ khi tế cờ khởi nghĩa cho đến lúc hy sinh, ông đã chỉ huy quân dân Yên Thế đánh bại gần 1 vạn quân Pháp do các tướng có danh tiếng của Thực dân Pháp chỉ huy khiến chúng phải khiếp vía kinh hồn, phải cúi đầu thừa nhận rằng: “Đây là bãi chiến trường và là nơi xảy ra những sự kiện quan trọng nhất trong xứ thuộc địa của chúng ở Viễn Đông”. Đồng thời trước những tổn thất to lớn của mình, thực dân Pháp cũng phải công nhận rằng “Quân của Đề Nắm là những người An Nam gan góc chống cự quân Pháp rất ngoan cường”. Sau khi Đề Nắm mất Hoàng Hoa Thám kế tục sự nghiệp của người anh hùng áo vải Lương Văn Nắm trao gửi tiếp tục lãnh đạo nghĩa quân đánh giặc Pháp và kéo dài cho đến năm 1913. Với Đình Hả- nơi Đề Nắm tế cờ hiệu triệu nhân dân đánh lên chống thực dân Pháp xâm lược đã bị phá hủy vào tháng 10 năm 1885, thời điểm Pháp đánh lên Yên Thế, dỡ đình, chùa Hả đem về xây dựng đồn bốt Luộc Hạ. Cảm phục trước khí phách người anh hùng Đề Nắm, trongt hời gian hòa hoãn với Thực dân Pháp thủ lĩnh Hoàng Hoa Thám cũng dân làng Thế Lộc xây dựng lại ngôi đình và rước bài vị Đề Nắm vào thờ trong đình và tôn ông như một vị Thành hoàng làng. Sau này nhân dân còn tạc tượng ông đặt thờ tại vị trí trang trọng trong đình.
Ghi nhận những chiến công hiển hách, những giai thoại lịch sử trong quá trình xây dựng lực lượng, tổ chức chiến đấu anh dũng của nghĩa quân Yên Thế trong suốt 30 năm kiên cường chống lại thực dân Pháp (từ 1884 - 1913) và cũng là tri ân những người anh hùng áo vải nối tiếp truyền thống ông cha không ngại gian khổ hy sinh chiến đấu chống quân xâm lược, ngày 10-5-2012, Thủ tướng Chính phủ đã ký Quyết định số 548/QĐ-TTg công nhận 23 điểm di tích lịch sử "Những địa điểm Khởi nghĩa Yên Thế" trên địa bàn các huyện Việt Yên, Yên Dũng, Yên Thế và Tân Yên. Trong đó đình Hả, xã Tân Trung, huyện Tân Yên có vai trò đặc biệt: Đây là nơi phát tích Khởi nghĩa Yên Thế. Trân trọng những công lao đóng góp của Lương Văn Nắm và nghĩa quân Yên Thế, Tân Yên đã đặt tên đường, tên Quảng trường mang tên ông. Năm 2021, huyện Tân Yên đã đầu tư xây dựng Đền thờ Lương Văn Nắm. Năm 2023 trùng tu nâng cấp Đình Hả. Đặt tên các trường học trên địa bàn xã Tân Trung thành trường mang tên Lương Văn Nắm. Cũng đã thành thông lệ hàng năm, vào ngày 15, 16 tháng Giêng tổ chức lễ hội trang nghiêm, long trọng để tưởng nhớ công lao to lớn Thủ lĩnh áo vải Lương Văn Nắm. Trong lễ hội có tổ chức tế lễ, rước sách cùng các trò chơi dân gian độc đáo và những hình thức sinh hoạt văn nghệ dân gian phong phú.
Năm nay - Kỷ niệm 140 năm Khởi nghĩa Nông dân Yên Thế (1884- 20234) tại Di tích QGĐB Đình Hả sẽ diễn ra nhiều hoạt động sổi nổi và ý nghĩa. Cũng là một lần nữa chúng ta nhớ đến và tỏ lòng tri ân Người thủ lĩnh áo vải và những nghĩa binh Yên Thế quả cảm. Lương Văn Nắm, cùng bộ tướng và nghĩa binh của mình đã đi vào lịch sử dân tộc như một bản hùng ca với những người nông dân bất tử trong Lịch sử cận đại Việt Nam.
CG
