Quần thể di tích bao gồm các công trình như: đình, đền, chùa, điếm, nơi ở và khu mộ thân tộc Hoàng Hoa Thám.

Đình Trũng

Theo truyền miệng vùng làng Trũng, thì đình Trũng khi xưa được cụ Hoàng Hoa Thám xây dựng ban đầu ở Tân Châu (Trũng Ngoài), sau được di chuyển về Trũng Trong, liền kề phía trước chùa Trũng. Đình xưa gồm toà tiền đình ba gian nối với hậu cung một gian tạo thành bố cục hình chữ “Đinh”. Đình Trũng xưa có 2 đạo sắc do các đời vua nhà Nguyễn phong cho Thành hoàng làng là Cao Sơn và Quý Minh Đại Vương. Sau khi Hoàng Hoa Thám mất, để tỏ lòng thành kính và trân trọng đối với người anh hùng dân tộc, nhân dân địa phương đã thờ ông tại đình cùng với Thành hoàng làng. Trải qua thời gian và chiến tranh, đình Trũng bị xuống cấp hư hỏng nặng. Nay chỉ còn nền móng ở phía trước chùa Trũng.

Đền thờ Hoàng Hoa Thám

Sau khi Hoàng Hoa Thám bị sát hại, nhân dân làng Trũng đã xây dựng ngôi đền ở gần kề bên khu di tích đình, chùa làng Trũng. Từ khi xây dựng cho tới nay, đền thờ được nhân dân thường xuyên tu sửa, mua sắm các đồ thờ, tạc tượng Đề Thám… để lưu truyền hậu thế.

Đền thờ Hoàng Hoa Thám được xây dựng theo hướng đông nam. Đền gồm ba gian theo bố cục hình chữ “Nhất”. Bên trong gian chính giữa bài trí một pho tượng Hoàng Hoa Thám được đúc bằng đồng cao 150cm, bên tường hồi trái treo một bức tranh của gia đình cụ Đề Thám và các con tại đồn Phồn Xương. Trong đền, bài vị Hoàng Hoa Thám có nội dung: “Hoàng Hoa Thám đại tướng quân chi linh vị”, và hai cặp câu đối bằng chữ Nôm với nội dung:

“Sấm dậy Phồn Xương chí lớn anh hùng vang bốn biển

Mây trùm Yên Thế khí thiêng sông núi khắc ngàn thu”.

Chùa Trũng

Chùa Trũng xưa được xây dựng ở trên cùng dải đất với đình, theo lối tiền Thần, hậu Phật. Chùa Trũng đã qua nhiều lần tu sửa ngày càng khang trang, đáp ứng nhu cầu sinh hoạt văn hoá tôn giáo của nhân dân địa phương. Sau khi Hoàng Hoa Thám mất, do đình Trũng bị hư hỏng, lại chưa có đền thờ nên nhân dân địa phương đã thờ ông trong chùa.

Chùa Trũng xây hướng đông nam. Đây là một ngôi chùa có quy mô vừa phải, phù hợp với cảnh quan thiên nhiên và các công trình liền kề. Chùa hiện có tòa tiền đường một gian, hai chái nối với toà thượng điện một gian tạo thành kiến trúc hình chữ “Đinh”. Bên trong chùa bài trí các pho tượng Phật và một số đồ thờ tự khác như bát hương, mõ gỗ, đèn nến, chuông đồng…

Điếm Trũng

Theo các cụ cao niên trong làng thì điếm Trũng xưa được xây dựng khá đồ sộ, có sàn, cột bằng gỗ lim. Lúc còn nhỏ, Hoàng Hoa Thám cùng một số trẻ chăn trâu trong làng thường ra điếm làng chơi đánh xu, đánh đáo, chơi trò đánh trận giả. Lớn lên, Đề Thám và Đại Trận trở thành hai vị tướng giỏi, có mối quan hệ mật thiết. Sau khi Đại Trận và Hoàng Hoa Thám mất, nhân dân làng Trũng thờ hai ông ở điếm làng. Nay, nhân dân địa phương đã cho tạc chân dung của hai vị tướng, bên trái thờ tướng Đại Trận, bên phải thờ Hoàng Hoa Thám. Hàng tháng vào ngày rằm, mồng một, nhân dân địa phương vẫn ra điếm thắp hương tưởng nhớ công ơn của hai vị tướng tài giỏi năm xưa. Vào ngày hội đền Trũng mồng 5 tháng Giêng âm lịch, điếm Trũng mở cửa để khách thập phương đến thắp hương tưởng niệm.

Nơi ở thời niên thiếu của Hoàng Hoa Thám

Đây là mảnh đất Hoàng Hoa Thám đã sống từ khi ông 5-6 tuổi cho đến năm 17-18 tuổi. Sau khi phong trào khởi nghĩa nông dân Yên Thế thất bại, cụ Hoàng Hoa Phồn (con trai Hoàng Hoa Thám) về ở nhà của Hoàng Hoa Thám năm xưa. Sau cụ Phồn mất, mảnh đất này không có ai sinh sống. Trải qua thời gian và chiến tranh bom đạn, nhà ở của Hoàng Hoa Thám năm xưa nay chỉ còn nền móng. Sau các con cháu trong dòng tộc đã cho xây tường bao quanh mảnh đất ấy làm nơi tưởng niệm.

Năm 1984, chính quyền địa phương đã xây dựng giữa mảnh đất một tấm bia lưu niệm với dòng chữ: “Nơi đây Hoàng Hoa Thám, lãnh tụ phong trào khởi nghĩa Yên Thế đã sống thời niên thiếu”.

Khu mộ của thân tộc Hoàng Hoa Thám

Cùng với việc xây dựng đền thờ Hoàng Hoa Thám, tu bổ các công trình tín ngưỡng, tôn giáo trong làng Trũng, việc quy tập mộ phần các thân nhân của Hoàng Hoa Thám về đặt trong khu đất bên trái phía trước chùa làng Trũng cũng đã được tiến hành. Khu mộ gồm có 7 ngôi:

- Mộ cụ Nguyễn Thị Tảo, vợ cả danh nhân Hoàng Hoa Thám.

- Mộ cụ Đặng Thị Nho tự Ba Cẩn, vợ ba danh nhân Hoàng Hoa Thám.

- Mộ ông Hoàng Hoa Trọng, con cả cụ Hoàng Hoa Thám.

- Mộ bà Trần Thị Hoan, vợ cả Hoàng Hoa Trọng.

- Mộ ông Hoàng Hoa Phồn, con trai thứ của Hoàng Hoa Thám.

- Mộ bà Hoàng Thị Lịch, con gái ông Cả Trọng.

- Mộ bà Thân Thị Huệ, hiệu Diệu Lan.

Trong từng hạng mục trên, các đối tượng tôn thờ tuy có khác nhau, các hạng mục tuy có niên đại ra đời, phát triển khác nhau nhưng tất cả các công trình đó cho tới nay đều lấy mục đích tôn thờ, lưu niệm về danh nhân Hoàng Hoa Thám là chính.

Lễ hội Đền Trũng

Hằng năm, hội lệ khu di tích được tổ chức chung vào mồng 5 tháng Giêng âm lịch. Đồ lễ cúng gồm có hương đăng, hoa quả, xôi, gà, rượu, chè… Hội tuy không có nghi lễ rước nhưng nhân dân làng Trũng ai cũng thấy vui vẻ, trang nghiêm, bởi tiếng vang về người anh hùng ấy ngày nay vẫn truyền tụng trong nhân gian:

"Ba mươi năm khắp núi rừng

Danh ông Đề Thám vang lừng trời Nam”.

                                                                                                                         CG tổng hợp